Self Voyage by Katarzyna Tarasiewicz - psychoterapia i ekopsychoterapia

Rozpoznanie zdrowej osobowości, zwłaszcza w kontekście podejścia zaproponowanego w DSM-5, wiąże się z oceną funkcjonowania osobowości w dwóch głównych wymiarach: funkcjonowania osobowości oraz cech osobowości. Alternatywny model hybrydowy diagnozy zaburzeń osobowości wprowadza strukturę, która uwzględnia zarówno kontinuum zdrowia psychicznego, jak i różnorodność cech osobowościowych. Poniżej wyjaśniam kluczowe aspekty zdrowej osobowości według tego modelu.

1. Funkcjonowanie osobowości

Zdrowa osobowość charakteryzuje się odpowiednim funkcjonowaniem w dwóch podstawowych obszarach:

Ja (self):
- Tożsamość: stabilny i realistyczny obraz siebie, poczucie własnej wartości, zdolność do adekwatnej samokrytyki.
- Samosterowność: zdolność do podejmowania decyzji, ustalania celów oraz samodzielnego regulowania własnych zachowań.
Relacje interpersonalne:
- Empatia: zdolność do rozumienia perspektywy innych osób, współczucia i uwzględniania ich potrzeb.
- Intymność: zdolność do nawiązywania bliskich, znaczących relacji, opartych na wzajemnym zaufaniu i szacunku.

Osoba o zdrowej osobowości potrafi adaptować się do wyzwań życia, zachowując równowagę pomiędzy potrzebami własnymi a potrzebami innych.

2. Cechy osobowości

W alternatywnym modelu DSM-5 zaburzenia osobowości rozumiane są jako skrajne nasilenie pewnych cech. Z kolei zdrowa osobowość cechuje się:

Elastycznością: cechy osobowości są wyrażane w sposób dostosowany do kontekstu, bez nadmiernej sztywności lub ekstremalności.
Balansowaniem wymiarów: zdrowa osobowość nie przejawia nadmiernych skłonności w żadnym z pięciu głównych wymiarów:
- Negatywna emocjonalność: niska podatność na lęk, stres czy frustrację.
- Zdystansowanie: zdolność do czerpania radości z relacji i aktywności społecznych.
- Antagonizm: empatia i brak skłonności do manipulacji czy wrogości.
- Dyzinhibicja: zdolność do samokontroli i odpowiedzialności.
- Psychotyczność: racjonalne myślenie i brak przejawów oderwania od rzeczywistości.

3. Adaptacja i integracja

Zdrowa osobowość to również zdolność do adaptacji w obliczu stresu, konfliktów czy zmian. Osoba taka:

Integruje różne aspekty swojej tożsamości i doświadczeń, tworząc spójny obraz siebie.
Potrafi działać zgodnie z wartościami i normami społecznymi, zachowując swoją indywidualność.

Znaczenie modelu hybrydowego DSM-5

Model hybrydowy DSM-5 pozwala nie tylko diagnozować zaburzenia osobowości, ale także oceniać zdrową osobowość w sposób wielowymiarowy i bardziej precyzyjny niż tradycyjne podejście kategorialne. Dzięki temu staje się możliwe lepsze zrozumienie kontinuum między zdrowiem psychicznym a patologią, co wspiera procesy diagnostyczne i terapeutyczne.

Podsumowując, zdrową osobowość można rozpoznać jako zdolność do efektywnego i adaptacyjnego funkcjonowania w różnych obszarach życia, w połączeniu z umiarkowaniem w wyrażaniu cech osobowościowych i umiejętnością budowania bliskich, pozytywnych relacji z innymi.

Kluczowe kroki w diagnozowaniu zaburzenia osobowości:

Diagnoza zaburzenia osobowości jest złożonym procesem, który wymaga profesjonalnej oceny przez wykwalifikowanego specjalistę zdrowia psychicznego (psychologa klinicznego lub psychiatrę). W praktyce diagnoza opiera się na kombinacji wywiadu klinicznego, obserwacji zachowania oraz narzędzi diagnostycznych, zgodnie z kryteriami zawartymi w klasyfikacjach takich jak DSM-5 (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders) czy ICD-11 (International Classification of Diseases).

1. Ocena funkcjonowania osobowości (DSM-5, Sekcja III)

Według hybrydowego modelu DSM-5 diagnoza zaburzeń osobowości składa się z dwóch etapów:

Ocena poziomu funkcjonowania osobowości (Criterion A):
- Tożsamość: Czy osoba ma stabilne poczucie siebie? Czy cechuje ją realistyczne spojrzenie na siebie i własne działania?
- Samosterowność: Czy potrafi ustalać realistyczne cele i działać zgodnie z nimi?
- Empatia: Czy jest zdolna rozumieć potrzeby i uczucia innych?
- Intymność: Czy potrafi budować trwałe, wzajemnie satysfakcjonujące relacje interpersonalne?
Obniżone funkcjonowanie w jednym lub więcej z tych obszarów może wskazywać na zaburzenie osobowości.
Ocena patologicznych cech osobowości (Criterion B): Pięć głównych wymiarów patologicznych cech, które są oceniane pod kątem ich nasilenia:
- Negatywna emocjonalność (np. lęk, depresja, niepokój).
- Zdystansowanie (np. wycofanie, brak bliskości emocjonalnej).
- Antagonizm (np. manipulacyjność, wrogość).
- Dyzinhibicja (np. impulsywność, brak odpowiedzialności).
- Psychotyczność (np. ekscentryczność, derealizacja).

Osoba musi spełniać kryteria dla obniżonego funkcjonowania osobowości oraz obecności patologicznych cech, aby rozważać diagnozę.

2. Kryteria kategorialne (DSM-5, Sekcja II)

W klasycznym podejściu DSM-5 (Sekcja II) zaburzenia osobowości są diagnozowane na podstawie konkretnych zestawów kryteriów dla każdego z 10 zdefiniowanych zaburzeń, np.:

Zaburzenie osobowości borderline.
Zaburzenie osobowości narcystycznej.
Zaburzenie osobowości obsesyjno-kompulsywnej.

Kryteria ogólne dla diagnozy zaburzenia osobowości:

Wzorzec doświadczeń wewnętrznych i zachowań odbiegających od norm kulturowych, objawiający się w dwóch lub więcej obszarach:
- Poznanie (np. sposób myślenia o sobie, innych ludziach i świecie).
- Emocjonalność (intensywność, adekwatność i stabilność emocji).
- Funkcjonowanie interpersonalne (np. trudności w relacjach).
- Kontrola impulsów.
Wzorzec jest trwały i sztywny, obejmuje szeroki zakres sytuacji życiowych.
Prowadzi do znaczącego cierpienia lub upośledzenia w funkcjonowaniu społecznym, zawodowym itp.
Utrzymuje się przez długi czas (od okresu dojrzewania lub wczesnej dorosłości).
Nie jest wynikiem innego zaburzenia psychicznego, stanu medycznego ani działania substancji psychoaktywnych.

3. Wywiad kliniczny i narzędzia diagnostyczne

Specjalista przeprowadza szczegółowy wywiad, analizując:

Historia życia pacjenta, w tym relacje rodzinne, społeczne i zawodowe.
Wzorce myślenia, zachowania i emocji.
Narzędzia psychometryczne, np.:
- SCID-5-PD (Structured Clinical Interview for DSM-5 Personality Disorders).
- Kwestionariusze samoopisowe, np. MMPI-2 (Minnesota Multiphasic Personality Inventory), PAI (Personality Assessment Inventory).

4. Diagnoza różnicowa

Ważnym elementem diagnozy jest odróżnienie zaburzenia osobowości od innych problemów psychicznych, takich jak:

Zaburzenia nastroju (np. depresja).
Zaburzenia lękowe.
Zaburzenia psychotyczne.
Uzależnienia.

5. Obserwacja i dokumentacja

Diagnoza zaburzenia osobowości wymaga długotrwałej obserwacji zachowań pacjenta, ponieważ wzorce te muszą być stabilne w czasie i niezależne od chwilowych stresorów.

Kluczowe różnice w podejściu kategorialnym i dymensjonalnym:

Podejście kategorialne (DSM-5, Sekcja II): Określone kategorie zaburzeń z jasno zdefiniowanymi kryteriami.
Podejście dymensjonalne (DSM-5, Sekcja III): Koncentruje się na nasileniu cech osobowości i poziomie funkcjonowania, co pozwala na bardziej indywidualne podejście.

Diagnozowanie zaburzeń osobowości wymaga holistycznego podejścia, które łączy oceny kliniczne, narzędzia diagnostyczne oraz dokładną analizę wzorców zachowań pacjenta. Dzięki rozwojowi modeli hybrydowych, takich jak ten w DSM-5, diagnoza staje się bardziej precyzyjna i dostosowana do różnorodności ludzkich doświadczeń.

Zdrowa osobowść a zaburzenia osobowości